شيوه‌نامه‌ي فرآیند انجام طرح‌های پژوهشی و ساختار گزارش بررسي و ارزشيابي علمي طرح‌هاي پژوهشي

حمایت 1از طرح‌های پژوهشی بخشی از فعالیت‌های سازمان است. پرواضح است که حمایت از هر طرحی نیازمند عیارسنجی آن می‌باشد که می‌تواند کیفیت طرح را به وضوح بیان کند. آگاهی از کیفیت طرح‌های پژوهشی ونهایتاً حمایت ازآن‌ها بر اساس گزارش بررسی و ارزیابی حاصل می‌شود.بدین منظورشیوه‌نامه‌ای برای تدوین این گزارش تهیه شده است که تا حدود زیادی استانداردهای لازم جهت ارزیابی علمی طرح‌ها را توضیح می‌دهد. اما قبل از بیان ساختار گزارش بررسی و ارزیابی طرح پژوهشی و اشاره به موارد محتوایی و شکلی آن، لازم است توضیحاتی درباره‌ی چند کلیدواژه‌ی اصلی در حوزه‌ی پژوهش ارائه شود:

1. نوع پژوهش
اولویت در انتخاب نوع پژوهش، با پژوهش‌هاي كاربردي 2 و به طور خاص در حوزه‌ی علوم اجتماعی با پژوهش‌های میدانی/پیمایشی است؛ مانند پژوهش‌های سنجش دین‌داری در ایران و یا سنجش وضعیت پوشش و حجاب. در رتبه‌ی بعد پژوهش‌های بنیادی ـ کاربردی 3 از اولویت برخوردار است؛ مانند پژوهش درباره‌ی مبانی جنبش‌های نوپدید دینی با هدف سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در این حوزه. اما پژوهش‌هاي بنيادين4در صورتی که محض نباشد و بتواند به طور غير مستقيم به برنامه‌ها و مأموريت‌هاي سازماني كمك و آن‌ها را پشتيباني نمايد، در اولویت سوم قرار می‌گیرد. به عنوان نمونه موضوع پژوهش می‌تواند«الگو قرار دادن معصومین(ع)» باشد. در این صورت باید ابتدا برای اقتدا به معصومین(ع) از سیره و روش آن‌ها آگاهی داشت که یک راه آن تدوین سیره‌ی معصومین(ع) است و این‌که که خروجی پژوهش مورد استفاده‌ی سازمان قرار گیرد. به عنوان مثال اگر بخشی از طرح اوقات فراغت جوانان و نوجوانان به آموزش تاریخ اسلام و سیره اختصاص داده می‌شود در این صورت تاریخ اسلام و سیره‌ی معصومین(ع) به صورت محض مورد پژوهش قرار نمی‌گیرد بلکه باید از ابتدا این پژوهش معطوف به هدف آن یعنی آموزش سیره‌ی جوانی و نوجوانی معصومین(ع) تدوین شود. بدیهی است چنین متن آموزشی در ضمن طرح اوقات فراغت مورد استفاده قرار گیرد و خود به خود مخاطب با این بحث ارتباط برقرار می‌نماید.

2. موضوع پژوهش
در انجام طرح‌های پژوهشی اولویت با پژوهش‌هاي ناظر به مأموريت‌هاي سازمانی است؛ یعنی آن دسته از پژوهش‌هاي كاربردي و يا بنيادي ـ كاربردي كه موضوع آن پژوهش پيرامون يكي از مأموريت‌هاي ذاتي و اصلي سازمان ‌باشد.

3. انتخاب پژوهشگر
از آن‌جا که سازمان ذاتاً يك دستگاه پژوهشي نيست، خود نمی‌تواند متصدی انجام پژوهش باشد و پژوهش بايد در مراكز علمي و پژوهشي حوزوي و دانشگاهي انجام گيرد؛ بنابراین سازمان و بدنه‌ی كارشناسی تنها امر مديريت پژوهش را عهده‌دار هستند.
مهم‌ترین ملاک‌های لازم برای احراز صلاحیت انجام پژوهش عبارتند از:1.سوابق پژوهشي مرتبط فرد و حوزه‌ي مطالعاتي‌اش؛ 2. داشتن تحصيلات دانشگاهي و يا حوزوي مرتبط؛ 3. داشتن مقالات پژوهشی و كتاب‌هاي چاپ‌شده در آن حوزه.

4. مراحل بررسی طرح
1.4. درخواست طرح‌نامه‌ی پژوهشی در قالب طرح‌نامه‌ی اجمالی؛
2.4. بررسی و ارزیابی کارشناسی طرح توسط استاد بررس؛
3.4. اعلام نتیجه‌ی بررسی کارشناسی به پیشنهاددهنده توسط سازمان؛
توضیح آن‌که در این مرحله سه وضعیت متصور است: 1. قبول مطلق 2. قبول مشروط 3. رد مطلق. در صورت وضعیت اول یا دوم طرح ادامه پیدا می‌کند.
4.4. تقاضای ارائه‌ی طرح‌نامه‌ي تفصیلی؛ علت این‌که در ابتدا طرح‌نامه‌ی اجمالی تقاضا می‌شود نه5 تفصیلی  این است که طرح‌نامه‌ي تفصیلی خود معادل یک‌پنجم یک پژوهش است و ارائه‌ی آن در مرحله‌ی اول منطقی نیست.
5.4. بررسی طرح‌نامه‌ي تفصیلی توسط استاد بررس؛
6.4. تأیید نهایی طرح‌نامه‌ی تفصیلی و انعقاد قرارداد با مجری طرح؛
تذکر: در مواردی که طرف قرارداد شخص حقوقی می‌باشد مجری شخصیت حقوقی است؛ مثلاً معاونت پژوهشی یک مرکز یا گروه دانشگاهی و مسؤولِ طرح شخصی است که انجام طرح را به عهده دارد. در مواردی که طرف قرارداد شخص حقیقی است مجری و مسؤول پژوهش یک نفر است.
7.4. تعیین استاد ناظر پژوهش؛
8.4. بررسی علمی طرح توسط استاد ناظر در 2 تا 3 مرحله و تأیید نهایی آن؛
9.4. کنترل گزارش استاد ناظر توسط کارشناس سازمان؛
10.4. تدوین گزارش بررسی و ارزیابی طرح توسط کارشناس سازمان؛
11.4. تأیید نهایی و اعلام اختتام طرح به مجری طرح.

5. ساختار گزارش پژوهش
گزارش بررسي و ارزيابي هر طرح پژوهشي شامل اجزای شکلی و محتوایی ذيل مي‌باشد:
1.5. مقدمه
در مقدمه‌ی گزارش به موارد کلی ذيل اشاره مي‌شود:
-عنوان طرح.
-مجري و مسئول/ مجريان طرح.
-تعداد فصول و اجزای طرح؛ گزارش اجمالي از عناوين فصول و سرفصل‌هاي اصلي تحقيق.
-تاريخ شروع قرارداد.
-مدت مقرر شده براي انجام عمليات تحقيق.
-هزينه‌ي نهايي تصويب شده در قرارداد.
2.5. معرفي
در این قسمت ابتدا خلاصه‌ای از طرح با هدف معرفی و آشنایی اجمالی با طرح و ذکر ویژگی‌های اصلی آن ارائه می‌گردد:
-کلیات تحقیق شامل بیان مسأله، پیشینه‌ی تحقیق، سؤال‌هاي اصلي و فرعي، اهداف اصلی و فرعی، فرضیات اصلی و فرعی تحقيق.
-خلاصه‌ای از بخش روش‌شناسی كه شامل اطلاعات ذيل باشد:
نوع تحقيق به لحاظ: 1- بنیادی، 2- کاربردی، 3- توسعه‌ای 4- راهبردی.6
روش گردآوري اطلاعات؛ 1- پژوهش میدانی/ پیمایشی (با ابزار مشاهده، آزمايش، پرسش‌نامه، مصاحبه) 2- پژوهش نظری و روش گردآوری اطلاعات به صورت اسنادی یا کتابخانه‌ای.
روش تحليل اطلاعات؛ 1- روش كمّي (تحليل توصيفي آماري، تحليل استنباطي آماري) 2- روش کیفی که خود شامل دو نوع تبديل داده‌هاي كيفي به كمّي یا تحلیل محتوا و تحليل داده‌هاي كيفي یا تحليل گفتمان، اتنومتدولوژي (روش‌شناسي مردمي)، اتنوگرافي (مردم‌نگاري) و... می‌باشد.
روش تحلیل در پژوهش‌های نظری غالباً به صورت توصیفی، توصیفی ـ تاریخی و توصیفی ـ تحلیلی است.
 جامعه‌ی آماری و شیوه‌ي نمونه‌گیری و تعیین حجم نمونه.
گزارش مختصری از فصول پژوهش و سازمان‌دهی آن.
3.5. بررسي
در اين بند به چگونگی ذکر موارد نقد و بررسي اثر اشاره می‌گردد. در یک گزارش علمی ابتدا به موارد کلی‌تر اشاره شده  و سير از كلي به جزئي می‌باشد. هم‌چنین اولویت ذکر موارد محتوايي و سپس شكلي و نیز روشي در گزارش می‌باشد. اين موارد عبارت است از:
-اشاره به فهرست تفصيلي و اجمالي؛
-استفاده از شماره‌گذاري در فصل بندي؛
-رعايت فصول تحقيق در پژوهش‌های اجتماعی در پنج فصل شامل: كليات، چارچوب نظري، روش‌شناسي، تجزيه و تحليل داده‌ها، نتيجه‌گيري. در پژوهش‌های نظری تعداد فصول تحقیق متناسب با موضوع و منطق پژوهش می‌باشد؛
-تفكيك و ترتيب فصول طرح و هم‌خواني عناوين فصول با محتواي آن؛
-تناسب كميت نوشته با موضوع اصلي؛
-بررسي همسازي دروني ميان بخش‌هاي مختلف تحقيق و سرانجام هماهنگي ميان مراحل مختلف تحقيق به لحاظ موضوع، اهداف، سؤالات و فرضیات، روش مناسب، یافته‌ها و نتایج؛
-رعايت اصول هريك از جنبه‌هاي روشي و نظري بخش‌هاي مختلف تحقيق شامل: طرح مسأله، موضوع تحقيق، ضرورت و اهميت پژوهش، اهداف تحقيق، ادبيات و چارچوب نظري موضوع، روش‌شناسي (شيوه‌ي جمع‌آوري اطلاعات، جامعه‌ي آماري، حجم نمونه، شيوه‌ي نمونه‌گيري، بررسي روايي و پايايي تحقيق، تعريف نظري و عملياتي مفاهيم و...)، تجزيه و تحليل داده‌ها، نتيجه‌گيري و راه‌كارها، منابع و ضمائم؛
-برخورداری محتوای طرح از کیفیت مناسب؛
-رعایت اصول ويراستاري محتوايي و ويراستاري ادبي؛
درباره‌ي منابع و مآخذ پژوهش موارد زیر مد نظر قرار می‌گیرد:
- در پژوهش‌هاي تطبيقي و مقايسه‌اي، بررسي ميزان بهره‌گيري از منابع لاتين و تنوع زباني منابع.
- تأكيد بر منابع و مآخذ اثر با تكيه بر دست اول بودن يا نبودن آن (اين‌كه آيا خود محقق از آثار مؤلف مورد ارجاع استفاده نموده است يا از استنادات ديگران درباره‌ي اثر شخص مذكور بهره برده است).
- چگونگي روش ارجاع به منابع با به کارگیری یکی از روش‌های مورد قبول زیر:
ذكر منابع و مآخذ مورد استفاده در پايين هر صفحه.
ذكر منابع و مآخذ مورد استفاده در پايان هر فصل.
ذكر منابع و مآخذ مورد استفاده در پايان تحقيق.
ذكر منابع و مآخذ به روش دائره‌المعارفي در متن.
-مشخص بودن نقل قول‌ها بر اساس اصول علمي از قبيل گذاشتن علائم لازم براي جداسازي آن‌ها از متن اصلي.
-رعایت ترتيب موارد لازم در ذكر پي‌نوشت‌ها شامل نام، نام‌خانوادگي نويسنده، عنوان، مترجم، محل انتشار، نام ناشر، تاريخ انتشار، چاپ، جلد، صفحه.
-كتاب‌نامه يا فهرست منابع و مآخذ به شكل نظام‌مند در پايان پژوهش.
4.5. نتيجه‌گيري
1.4.5. اشاره به نقاط قوت طرح از جمله:
- ابداع، ابتكار، خلاقيت و نوآوري در موضوع، مفاهيم و محتواي تحقيق؛
- هم‌سویی پژوهش با اهداف و مأموریت‌های سازمان؛
- ميزان موفقيت پژوهش در دست‌یابی به اهداف پيش‌بيني شده؛
- تمركز در موضوع و پرهيز از پراكنده‌نويسي و حاشيه‌روي؛
-تناسب كميت نوشته با موضوع اصلي؛
-ترتيب صحيح و منطقي فصول و مباحث متن.
2.4.5. اشاره‌ي اجمالي به ضعف‌های عمده و اساسی که در بند «بررسي» به صورت مفصل‌تر بیان گردیده است.
3.4.5. ارزیابی نهایی در خصوص ويرايش محتوايي و ادبي
4.4.5. ارزیابی در خصوص قابلیت پذیرش تحقیق (به همان صورت یا بعد از اصلاحات لازم) و يا عدم پذیرش آن.
لازم به ذکر است شیوه‌نامه‌ی فوق علاوه بر طرح‌های پژوهشی برای ارزیابی پایان‌نامه‌های دانشجویی قابل استفاده است. بدیهی است پژوهش‌ها و پایان‌نامه‌هایی که از مرحله‌ی ارائه‌ي طرح‌نامه تا اتمام نهایی به شکل دقیق در چهارچوب این شیوه‌نامه انجام می‌شود، از ضریب اطمینان بیشتری در نیل به اهداف آن برخوردار خواهد بود. این امر درباره‌ی ساختار گزارش بررسی و ارزیابی طرح‌های پژوهشی و پایان‌نامه‌ها نیز صادق بوده و بدین ترتیب انتظار می‌رود با رعایت این شیوه‌نامه به اهداف مربوط دست یافت. 

دفتر برنامه‌ریزی پژوهش‌های کاربردی
ویرایش سال 1397

پی نوشت ها:
1. منظور حمایت در طرح‌های پژوهشی سفارش طرح به صورت حمایت کامل و در مقابل تعلق حقوق معنوی اثر به طور کامل برای سازمان است. بنابراین حمایت جزئی به معنای پشتیبانی بدون تعلق حقوق معنوی اثر مجاز نیست. بدیهی است در طرح‌هایی که به صورت مشارکتی توسط چند نهاد انجام می‌شود مطابق قرارداد مندرج حقوق معنوی مشترک می‌باشد.
2. منظور پژوهش‌هایی است که هدف اصلی آن کشف علمی نیست بلکه جنبه‌ی عملی داشته و مستقیماً به حل مشکلات جامعه توجه دارد.
3. پژوهش‌های بنیادی ـ کاربردی به دسته‌ای از پژوهش‌ها اطلاق می‌شود که به منظور فراهم ساختن زمینه‌ی علمی لازم برای حل مشکلات و مسایل اجتماعی جاری انجام می‌شود.
4. پژوهش‌های بنیادی محض به آن دسته از پژوهش‌ها اطلاق می‌شود که بدون توجه به کاربردهای عملی و به منظور گسترش مرزهای دانش انجام می‌شود.
5. فرم خام طرح‌نامه‌ی اجمالی و تفصیلی در سایت پژوهه‌ی دین قرار داده شده است.
6. شایان ذکر است در سازمان با توجه به نوع مأموریت آن پژوهش‌های توسعه‌ای و راهبردی در دستور کار نیست.